Ciddi manada yazmaya başladığımdan beri “GÜZEL TÜRKÇE” ana dilime olan hayranlığım arttı. Kanaatimce Hoş Türkçemiz hiçbir vakit hak ettiği ilgiyi görmemiş, gereğince araştırılmamış. Ana lisanımızın dilbilgisi, imlası, matematiksel yapısı, eklerin kullanılışı, pratikliği, başka lisanlarda olmayan ünlüleri, ğ, p üzere sesleri araştırılsa ulusal tarihimizde kökleri bulunur. Latin ve Arap lisanlarından farklılığı ve özgünlüğü idrak edilir. Eminim bu hazine keşfedilecektir.
Ekler Türkçede inanılmazdır, tek yüklem sözcüğünden oluşan cümleler kurulabilir…
Nihad Sami Banarlı’nın Türkçenin Sırları kitabını severek okudum ve sizin için notlar çıkardım, gerçi lisanı biraz ağdalı lakin. Bakalım bu görüşler toplumsal medya çağında ne kadar geçerli, el yazısı kullanmayan, hatta mikrofona dikte eden ve sözlüksüz kısaltmalar kullanan gençlik ne yazıp konuşacak!?
Nihad Sami Banarlı(*)’nın Türkçenin Sırları kitabının önsözü “Bu kitap Türk lisanı üzerinde yıllar yılı yapılan araştırmaların; duyulan heyecanların ve samîmî bir Türkçe sevgisinin yazı hâline konulmasıyla meydana geldi. Türkçemizin, Türkiye topraklarında, büyük bir “millî estetik”le işlenmiş oluşuna bir kitap boyunca dikkat eden birinci eser, tahminen de budur.
Muharriri (yazarı), Türk lisanının birçok hoşluklarını, üstünlüklerini, inceliklerini, âhengini, ne kadar asil ve büyük bir milletin lisanı oluşundaki göğüs kabartıcı büyüklükleri, elinden geldiği kadar bu kitabın sahîfelerinde toplamaya çalışmıştır.” diyerek başlıyor.
Türkçenin Sırları’nda, lisanımızın özellikle son otuz yılında içindeki yanlış ve metodsuz lisan tavırları nedeniyle oluşan buhranlı mâcerâsına ısrarla temas edilmiştir.
Nihad Sami Banarlı Bir Lisan Konferansı başlığı altındaki birinci kısma “Türk Dili’ni seviniz! Zira Türklerin, en az geçmişleri kadar büyük geleceği olacaktır.” kelamıyla başlıyor. Sonra da bir Tanzimat diplomatının unutulmaz nüktesi ile devam ediyor:
Fuad Paşa’nın Avrupalı diplomatlar toplantısında, şık bir diplomat olarak, Avrupalı diplomatlara, “Devleti biz içeriden yıkıyoruz!” deyişi bir zariflik îcâbıydı, ancak “Siz dışarıdan yıkıyorsunuz.” kelamı eksik söylenmişti. Bunun tamâmı: “Siz, hem dışarıdan, hem de içeriden yıkıyorsunuz!” halinde olmalıydı.
İngiliz edîbi (edebiyatçısı) George Orwell, 1984 isimli romanında, milletleri lisan yıkımıyla çökertip birtakım “sürüler” hâline koymak isteyenlerin amaçlarını ve öyküsünü yazmıştır. Lisanları yıkmak nasıl olur? Meselâ bizde yalnız Türkçeleşmiş sözleri değil, bizzat Türkçe sözleri de değiştirip, söz diye, zevksiz, âhenksiz ve mâzîsiz birtakım sevilmez, anlaşılmaz “sözcükler” îcat ederek… Böylece, birbirleriyle muahedeleri veyahut belli sloganlardan diğer bir şey anlamaları imkânsız hâle gelen tâze kalabalıkları, birer sürü hâline getirmeye çalışmak ve sonra, bir değnekle, istenilen yola götürmek…
Mesela tabirleri ele alırsak; Köprücük kemiği yerine “azm-i terkova” diyorlardı. Kalça kemiği yerine “azm-i harkafa” diyorlardı. İşte bunlar değişecekti. Ama yerlerine daha nahoşlarını koymak için değil, halk Türkçesinde esasen yaşamakta olan “bilek kemiği” üzere, “göğüs kemiği” üzere, halk dehâsının eseri olan sözleri ve benzerilerini koymak için olmalıydı.
Kelimelere gelince; bu farklı bir sorundur: Sözler üzerinde hiç kimsenin oynamaya hakkı yoktur. Zira, sözler, milletindir.
Diller, milletlerin en aziz, en tılsımlı, en değerli servetleridir. Zira lisanların bir “ses güzelliği” ile dalgalanıp bir “duyurma, anlatma” ve “inandırma” gücüne ulaşmaları, kısa vakitte olmamıştır.
Dillerin bir mûsikî kudreti kazanması, sözlerin birer “nağme güzelliği” alması uzun bir müddette olmuştur. Denilebilir ki lisan ve edebiyat sanatı, bu hoş sonuca varmak için sanat ve edebiyat tarihinin daha birinci anlarından başlayarak; “söz”ü “ses”le birleştirmeye çalışmıştır. Asırların, bâzan çağların emeğiyle, böylesine hoş “ses” ve hoş mânâ kazanmış sözlerin, neden, şu yahut bu hoyratlıklar içinde ziyan edilmemesi lâzım geldiğinin (anlayanlar için) en büyük kanıtı budur.
Daha sonra Banarlı eski Yunan’dan misal veriyor: …eski Yunanlılar, kelama bir “duyuruculuk” vermek için, şiiri, “Lir” isimli sazla söylüyorlardı. Eski İranlılar, bunun için, “rûd, çenk, rebâb” üzere sazlar kullanıyorlardı. İbrânî şiiri, Dâvûd Peygamber’in de kullandığı mizmâr isimli bir sazla söyleniyordu. Dâvûd’un ilâhîlerine Mezâmîr denilmesi, bu dînî şiirlerin mizmârla birlikte söylenmesindendi. Eski Türkler, şiiri, “kopuz”la söylüyorlardı. Saz, eski Türk şiirinin, ayrılık kabul etmez arkadaşıydı. Türkler, onsuz şiir söylemez; yalnız kelam sanatında değil, yapacakları hareketlerin de pek birçoklarında onun yardımını ararlardı.
Türk Lisanı, şiir söylemek, hattâ kelam söylemek için, türlü sazlardan öbür, lisana ses katan âhenk ögelerinin en mühimlerinden olan “kāfiye”yi îcat eden lisandır. Türkçe, daha birinci şiirlerinden başlayarak “aliterasyon”ları (1) büyük zevkle ve alışkanlıkla kullanan birinci şiir lisanıdır. Böylece, şiiri, yalnız sazla değil, lisanın kendi mîmârîsi içinde de mûsikî ile söyleyen bir milletin lisânıdır.
Kelimeler, asırların ve asırlar içinde ulusal cetlerin işledikleri birer “söz mücevheri”dir.
Türkçe, birçok öteki lisanlar üzere, yalnız bir vatanda değil, milletimizin târih boyunca, kaç müstakil ve harika devletler kurduğu, çeşitli vatanlarda işlenmiştir. Türkiye Türkçesi’nin de hoşluğunda en büyük coğrafik etki, 900 yıla varan bir vakitten beri, Anadolu ve Balkanlar Türkiyesi’nin etkisidir. Ama Türkçe, tıpkı Türk milleti üzere, târihin son dokuz asrında, dünyânın üç kıtası üzerinde lisânî bir imparatorluk kurmuş ve bir “imparatorluk dili” hâlinde işlenmiştir. Bu bakımdan lisanımız, karar sürdüğü toprakların neresinde “güzel bir ses” bulmuşsa, onu, kendi bünyesine almakta büyük kabiliyet göstermiştir.
İmparatorluk lisanları yalnız bir ülkede değil, birçok ülkede devlet kurmuş hâkimiyet kurmuş, büyük milletlerin lisanıdır. Doğal olarak, medeniyet ve hâkimiyet götürdükleri ülkelerin lisanlarından derlenmiş sözlerle de zenginleşmişlerdir. İmparatorluk lisanları, milletlerin hâkim oldukları topraklardan vergi alır, baç alır (gümrük ve alış veriş vergisi), mahsul toplar üzere, sözler de alırlar.
Ancak yeryüzünde ve cihan tarihinde imparatorluk lisanı olmamış lisanlar çok, ama, imparatorluk lisanları azdır. Zira dünya târihinde hem askerî ve idârî imparatorluk, hem de lisan ve kültür imparatorluğu kurabilmiş millet azdır. Bu saydığımız vasıflara, elbet birtakım önemli farklarla, uygun imparatorluk lisanları, denilebilir ki “Latince, Arapça, İngilizce” ve “Türkçe”dir. Lakin lisanların hiçbiri özdil değildir.
Latince, bir vakitler, yeni Latince lisanları denilen, Fransızcaya, İspanyolcaya, İtalyancaya, Romence ve Portekizceye kaynak olmuş lisandır, lakin özdil değildir. Dünyanın birinci büyük destan edebiyatını, şiirini, trajedisini, ideolojisini ve mitolojisini yaratan Yunanca da özdil değildir. Yunanca’nın en az yarıdan fazla sözü Makedonya, Anadolu, Sûriye ve türlü Mezopotamya lisanlarından alınmadır.
Arapça ise söz sayısı bakımından, dünyanın en güçlü lisanlarından biri, tahminen de birincisidir. Lakin bu lisanda öbür lisanlardan alınma sözlerin sayısı büyük bir yekûn meblağ. Bir imparatorluk lisanı sayılan Arapça, başta İbrânîce olmak üzere, Yunanca’dan, Latince’den, Sanskritçe ve Farsça’dan ve daha birçok lisanlardan söz almışdır. Araplar, diğer lisanlardan Arapçalaşmış, sözlere “muarreb” (2) derler, ama bu sözlere, hangi lisandan gelirse gelsin, kendi lisanlarının damgasını vurmakta büyük ustalık gösterirler. Arapça öteki lisanlardan alabildiğine faydalanmış ancak aldığı her kelimeyi, “ebekuşağı altından geçirmişçesine”, Arapçanın gramerine ve fonetiğine adapte ederek Arapçalaştırmıştır.
Üçüncü imparatorluk lisanı İngilizce’dir. İngilizlerin: “Bahtiyardır o İngilizce ki onda her lisandan söz vardır.” deyişlerindeki müstesnâ ilerilik, bu şuurlu imparatorluk lisanı anlayışının bir tabiridir. Daha birkaç yıl önce, Uzak Doğu, Kore ve Japon lisanlarından İngilizceye tekrar binlerce söz alınması ve bu sözlere, İngiliz tâbiiyyetine kabullerinin nüfus kâğıdı verilmesi, birebir ileri anlayışın yepisyeni bir tecellîsidir.
Şimdi hoş Türkçe’mize gelince, Türkçe, daha Orta Asya’daki kuruluş asırlarında bile, özdil değil, bir imparatorluk lisanıydı. Bir lisanın tabiatında öteki lisanlardan derlenmiş sözleri ulusallaştırmak kudreti varsa artık o lisanı özdil yapamazsınız. Türk milleti tarafından fethedilmiş topraklar nasıl Türk vatanı olmuşsa birebir millet tarafından fethedilmiş sözler de o denli Türkçe söz olmuştur.
Büyük şairler, milletinin lisanındaki hoş sesi duyan ve duyuran beşerler demektir. Bunun bizde de Batı ülkelerinde de unutulmaz örnekleri, örnek şairler ve nesircileri vardır. Bu türlü şairler için cümlelerle mısrâlar bir mûsikî modülü; sözlerle heceler, birer nağmedir.
Türkçede “tasalanacak” üzere, üst üste beş “a” sesiyle veyahut “mutluluğumuz” üzere, üst üste beş “u” sesiyle teşekkül etmiş sözleri şiirde kullanmamak; buna karşılık “gönül” üzere “lâle” üzere; “anne” üzere, “ölüm, cihan, toprak, ateş, surâhi, yâsemin” vb. sözleri kullanarak Yahya Kemal’in:
Fark etmez anne toprak mevt mâcerâmızı
mısrâında görülen ses hareketini yaratmak, Malherbe’in (4) Fransızcada ses tenevvüü (çeşitliliği) anlayışına bir örnek olabilir.
Tevfik Fikret’in:
Bugün sıcak yeniden pek güya ortalık yanıyor
Mısrâında da bu türlü bir mûsikî vardır. Ve sesler: u – ü – ı – a – i – e – e a – i – o – a – ı – a – ı – o tertîbiyle, yalnız bir yerde iki e sesi kullanılarak sıralanmıştır.
Meselâ Türk ırkı, eski Asya topraklarında bir ordu milletti. Sürülerle at besleyen, at üzerinde yaşayan, at üzerinde ölen Türklerin uzun konuşmaya vakti yoktu. Yaşanılan bozkır iklîminin sertliği de buna imkân bırakmıyordu. Onun için, Türkçede “Gel! Git! Var! Kır! Çık! İn! Koş! Dur!” üzere, tek heceli cümleler sesleniyordu.
Bu tok ve “kapalı” heceler, eski Türkçenin karakteristiğini teşkil ediyordu. Başlangıçta “damak” yerine “tamgak, “kayık” yerine “kadguk” denilmesi bundandı. Böylece, Türkçenin yalnız tek heceli sözlerine değil, iki üç heceli sözlerine de bu tok ve kapalı heceler hâkimdi. Türkistan Türkçesinde, vakitle üçüncü harfleri aşınan “açık hece”ler de olmuştu. “Kud-hug” sözünün “kuyug” ve “kuyu” olması böyleydi. Ama bu Eski Türkçe’de “uzun hece” yoktu.
Eski Akdeniz medeniyetine mensup bütün milletlerin lisanında, İbrânîcede, Yunancada, Latincede, vb. uzun hece vardır. Esâsen, hiçbir söz Türkçede öbür lisanlardaki söylemiyle yerleşmiş değildir. Türk, onları, az yahut çok, kendi zevkine, kendi söyleyişine nazaran ayarlamış ve Türkiye Türkçesi’nin kendi “güzel sesiyle” kullanmıştır. Arabın Ellah’ına bizim Allah dememiz böyledir; Arabın “manâra”sına bizim “minâre” dememiz böyledir; Acem’in “gul” kelamına bizim “gül” hoşluğu vermemiz böyledir. Hattâ, eski Türkün “Tengri” sözüne bizim “Tanrı” sesi vermemiz de böyledir.
XIII. asır Anadolu şairi Yûnus Emre’nin şiirlerindeki:
mısrâları, veya:
Türk şiirini, asırlarca, an’anevî “Dîvan Şiiri” estetiğiyle ve disiplinle kucaklayan “klasik terbiye” sonucu olsa bile, uzun hece:
diyen halk türküsünde artık yerli bir zevktir.
Fâtih Sultan Mehmed’in ordusu, İstanbul kentini zaptettiği vakit, bu kentin bir semtinde Cebe Ali isminde bir Türk kumandanı karargâh kurmuştu. Bu karargâha gidip gelen Türkler, o semte o kumandanın ismini verdiler. Türk söyleminden bu semte ya “Cebeli” yahut “Cabalı” denmesi beklenirdi. Lakin o denli olmadı. Halkımız, bu İstanbul köşesini “Cibâlî” âhengiyle güzelleştirdi. Zira Türkiye Türklerinin lisanında artık bir “uzun hece zevki” vardı. Ve bu zevk, yeni vatanın, yeni coğrafyanın terennümüydü.
Bir vakitler, bir kimseler, Türkçede kullanılan bütün yabancı terkipleri terketmek, artık hiç kullanmamak ve yazı lisanımızı, özellikle İstanbul halkının konuşma lisanından ses ve kelam alan, en hoş, en işlenmiş, en pak ve ulusal bir lisan hâline koymak ülküsündeydi.
“Yeni Lisancılar” bunu yapmak istiyor ve yapıyorlardı. Bu türlü bir lisan anlayışıyla eserler, hem de hoş ve değerli eserler verdikleri için de hareketleri tutunuyor ve seviliyordu. Zira berbat bir şey yapmıyorlardı. Milletin lisanına müdahale etmiyor, Türkçeyi berbat yollara sürüklemiyor; halka tam mânâsıyla halk lisanıyla seslenmeye çalışıyorlardı.
Ama bilahare Türkçe, “uydurmacılar” elinde lisanımız hiçbir önemli sebep yokken, Türk halkının malı olan birçok hoş söz baltalanarak özellikle yeni yetişenler için zevksiz, kifâyetsiz, yakışıksız hallere düşürülmüştür. Bir anda yüzlerce Türkçe kelam bulmak mümkün değildir. Uydurmacılık, söz uydurmayı meslek ve zenâat hâline getirenler tarafından bir berbat hareket olmuştur.
Halbuki, sabun kokusunu veya sabundaki hafif ve hoş kokuyu sever misiniz? Sanırım çok beşere bu koku, direkt doğruya “temizliğin kokusu”, onun tüten buğusu imiş üzere, güzel gelir. Sabun, Latince sapo ve Fransızca savon sözünden Türkçeleşmiş bir kelamdır.
Türk halk zevki bir kelimeyi Türkçeleştirirken ona o denli sihirli bir ses, o denli âhenk verir ki söz, söz ettiği mânânın âdeta notası, mûsikîsi olur; bâzan rengi, kokusu ve buğusu olur. Sabun ve sabun köpüğü de böyledir. İnsanların dünyaları sözlerle örülmüştür; sözlerle duyar, sözlerle düşünürüz. Sözler asırların ve asırlarca o sözleri konuşan, onlarla duyan, düşünenlerin; onlarla seven ve sevilenlerin yaratıp güzelleştirdiği, beğenip Türkçeleştirdiği, canlı, ruhlu ve mûsikîli varlıklardır.
Türk lisanı daha birinci çağlardan îtibaren bir imparatorluk lisanı hâlinde kurulmuştur. Ondaki sözlerin pek birçok eski Türk zaferlerinin hâtırasıydı. Çabucak bütün Asya milletlerini, asırlarca hattâ çağlarca kendi kudretli hâkimiyetleri altında tutan Türkler, fethettikleri yahut karar yürüttükleri o ülkelerden vergi alır, baç alır üzere “kelimeler” de almışlardı. Bu “kelimeler” orta ve uzak Asya medeniyetinde ortak sözlerdi. Yeryüzünde Türklerle birlikte çeşitli milletlerden kurulan ortak medeniyetler vardır. Eski Türkler hem uygar yani kültürel alışverişlerde bulundukları, hem kararları altında tuttukları bu milletlerin lisanlarından sözler alışverişinde de bulunmuşlardı. Türkçe’ye bu suretle Çince’den, Hintçe’den, Kore lisanından Moğolca ve Soğdakça’dan hatta Yunanca’dan sözler girmişti.
Ziya Gökalp’in
Aruz sizin olsun, Hece bizimdir
deyişi bir dar görüştür. Bunda tahminen de İmparatorluğumuzun yıkılışını, bize kendi öz milletimize ve öz vatanımıza dönüş diye tanıtan ve yalnız Anadolu topraklarına sığınmamızı bir zafer üzere gösteren zihniyetin etkisi vardı. Bu “öz dil” üzere acayip bir “öz vatan” anlayışıydı. Düzgün lakin Edirne öz vatandı da Selânik ve Üsküp neden değildi; Kars, Ardahan öz vatandı da Kerkük neden değildi? Lozan mecburiyeti hudutlarımızın dışında bıraktı diye artık vatan sayılmayacak mıydı? . Ancak lisan konusunda bilimin dediği geçerliydi.
İstanbul’u Türk yapışımızla “ev”i, “su”yu, “yasa”yı, “sıra”yı yahut “para”yı Türk yapışımız ortasındaki fark ne? İş yalnız almakta değil, alınana ulusal damgayı vurmaktadır. O vakit sözlerin de İstanbul üzere, bütün Anadolu üzere her şeyden çok Türk olduğu görülür.
Nihayet bizim fethettiğimiz sözler de fethettiğimiz ve bugün üzerinde yaşadığımız topraklar üzere bizim büyük günlerimizin ve “büyüklük” hislerimizin anılarıdır. Artık bu sözleri kovup büzülmeye gerek var mı?
XII. asırda, Türkistan’da Ahmed Yesevî ile başlayan Türk lisanıyla tasavvuf edebiyatı, Yûnus’un ilâhîlerinde Türkçenin zaferleri olmuştur. Dînin ve tasavvufun Türklerden evvel Araplar ve Îranlılar tarafından geliştirilmiş Arapça ve Farsça sözleri, tabirleri, Yûnus’un Türkçesinde ebekuşağı altından geçmişçesine milliyet değiştirip Türkçeleşmiştir. Büyük şair, bu yolda bir söz bile uydurmaya tenezzül etmemiş, ilâhîlerinin kaç tılsımlı kelamlarını, kendileriyle haşır neşir olduğu Türk halkının yaşayan lisanından derlemiştir. Bulamadıklarını, Arabîden, Fârisîden almış lakin o denli bir edâ ile kullanmıştır ki, bu sözler güya öteden beri Türkçe imişler üzere ulusal bir ses, ulusal bir çehre almıştır.
Vahdet-i vücûd görüşünün, beşerde İlah inanışını:
Beni bende demen bende değülem
Bir ben vardur bende benden içerü
gibi hâlis, Türkçenin bu ölçüde bu kadar boyasız, pırıltısız materyali ile lakin bu kadar aydınlık söyleyebilmek için Yûnus’un her bakımdan “millî dehâ”ya sahip olması lâzımdır ki, onun Türkçesinde ışıldayan ‘nur’ işte, “Türkçenin dehâsı”dır.
Böyle, “Türkçe sözler” kadar “Türkçeleşmiş” sözleri de kullanmakta Yûnus birebir dehâyı gösterir. Meselâ, Anadolu Türkçesi’nde lisanımızın ve sanatımızın en ulusal çizgisi olmuş “elif” kelamı, bir gün Türk kızlarına isim olacak kadar ulusallaşmaya Yûnus’un şiiriyle başlamıştır.
Yunus Emre’nin Türkçe’yi kavrayışı ve kullanışı, “bir lisanın sesi ve mimarisi,” olmalıdır diye fakat bugünkü mukayeseli lisan bilgisinin vardığı sonuca bundan yedi asır evvel varmış öylesine ileri bir anlayışa uygundur.
Yine şiir ismi altında sözlerle yapılan öteki hoş bir sanat, “raks”dır. Lisan, her lisanda rakseder fakat ben onun Türkçedeki mûsikîli hareketlerine vurgunum. Bunlar ortasında Hacı Bayram Velî’nin, kuvvetli âhengiyle, bir beden hareketini zorunlu kılan ve bir “zikir” tahminen de bir “raks neş’esiyle” söylenmiş hissini veren şu raksan şiirini hatırlarım:
Noldu bu gönlüm – Noldu bu gönlüm
Derd ü gamınla – Doldu bu gönlüm
Yandı bu gönlüm – Yandı bu gönlüm
Yanmada derman – Buldu bu gönlüm
Bayram’ım imdi – Bayram’ım imdi
Bayram ederler – Yâr ile şimdi
Hamd ü senâlar – Hamd ü senâlar
Yâr ile bayram – Kıldı bu gönlüm
Bahçeye de kurdum ikili salıncak
Yâr gidip… yâr gelip… sallanacak
mısrâlarıyla içinde sevgili formunda bir neş’e sağnağı bulunan salıncağın bir gidip, bir gelmesindeki hareketi güzel bulur.
İncecikten bir kar yağar
Tozar Elif Elif diye;
Deli gönül abdal olmuş
Gezer Elif Elif diye…
duygulanırken, siz uzun ve devamlı karların mûsikîsini ve ince Anadolu yollarında uzayan, uzamak şöyle dursun, bitmeyen; âşık, derviş şair yürüyüşündeki gönül dolduran, sabırlı hareket hoşluğunu gözlerinizle görürsünüz: Elif, uzun ve uzunluğu ölçüsünde ince bir harftir.
O gül-endâm bir al şâle bürünsün yürüsün
Ucu gönlüm üzere ardınca sürünsün yürüsün
Bir diğer raks şiiri, Nedîm’in rakstan çok, örtüsüz sevgili bedenindeki ışıklı hoşluğu aksettiren rubâîsidir.
Rakkās bu hâlet senin oynunda mıdır
Aşıklarının günahı boynunda mıdır
gibi, fotoğraf sanatının da erişemiyeceği şûh ve aydınlık bir “nu” ile biten şu şiirde rakstan, hattâ vuslattan sonra dahi tükenmeyen bir “güzellik aşkı” vardır.
Hübûb eder üzere reftârınız ne hâlettir,
Aceb nesîm-i seherden mi âferidesiniz?
mısrâlarındadır: “Böyle, eser üzere yürüyüşünüz nasıl şeydir? Sanki, siz, seher rüzgârından mı yaratıldınız?” deyişi… Ama ne yazık ki sır, söylenende değil, söyleyiştedir. Abdülhak Hâmid’in pek haklı olarak, bugün yaşamayan lisânı hesabına üzülerek düşünüyorum ki bu türlü bir şiir, şayet daha Türkçe sözlerle söylenmiş olsaydı, lisânımız bugün onun raksından yoksun kalmayacaktı.
Türkçede rakseden şiirlerin en yenisi Endülüs’de Raks şiiridir. Hacı Bayram Velî’nin İlâhî hislerle söylediği o eşsiz gönül şiiri yanında, bu yenisi, tamâmıyle “profane” (mukaddes olmayan) bir şevkin terennümüdür. Sahne İspanya’dadır. Ama üzerinde Türk lisânı rakseder. Hareket:
Zil, şal ve gül…
aliterasyonuyle başlar ve:
…bu bahçede raksın bütün hızı…
Şevk akşamında Endülüs üç kere kırmızı…
âhengiyle devam eder. Şiirin:
Aşkın sihirli müziği yüzlerce dildedir,
İspanya neş’esiyle bu akşam bu zildedir;
Yelpâze çevrilir üzere birden dönüşleri,
İşveyle devriliş, açılış, örtünüşleri…
Her rengi istemez gözümüz artık aldadır,
İspanya dalga dalga bu akşam bu şaldadır.
derken, siz, “ral-lal-la- ralla-ralla…” âhengi içinde bu sahnede, hem rakseden hoşun, hem mûsikînin, hem de renklerin döndüğünü hayranlıkla duyup seyredebilirsiniz.
Birçoklarının, bilir, bilmez, Osmanlıca dedikleri ve Türkçe’den başka bir lisan üzere görüp o denli göstermek istedikleri “Osmanlı Türkçesi”nde, öteki lisanlardan derlenmiş “kelimeler” yalnız Arabî ve Fârisî’den gelme kelamlar değildir. Bunların içinde, çok sayıda, Yunanca, Latince, İtalyanca, Sırpça, hatta Ermenice vb. sözler de vardır. İslâmî Türk zevki ve kültürü, bu sözleri, fethettiği ülkelerden çok defa, çiçek derler üzere derlemiş; kendi zevk ve mânâ bahçelerinde yetiştirip güzelleştirerek “beyaz Türkçe”ye mal etmiştir. Bunlar, her biri üzerinde asırlar ve vatanlar uzunluğu Türk cetlerinin emeği geçmiş; onların lisan, kültür ve gönül lisânı olmuş sözlerdir.
Efendi sözü de böyledir.
Kelimenin aslı, eski Yunancada “authentes” ve Rum söyleminde “aftendis”dir. Başlangıçta “mutlak hâkim” demek yahut bir kölenin ya da bir câriyenin sahibi olan kimse demekti.
Türkçede XIII. asırdan beri kullanıldığı görülen “efendi” sözü, bu asırlarda Türkçe “çelebi” sözüyle yan yana ve onun yerine kullanılmış; daha sonra okuma hayatında yükselerek, ilim ve irfan sahibi olmuşlara ısrarla “efendi” denmiştir. Daha sonra, söz geniş ölçüde yayılmıştır:
Şemseddin Sâmi Bey, Kāmûs-ı Türkisinde, “efendiden adam” tâbîrini “garîb” bulduğunu söyler. Vaktimizde “efendi adam, efendi kadın”, hattâ “çok efendi kız” üzere beğenerek söyleyişler daha değerli bir söz taşıyor.
Eskiden Osmanlı padişahlarının nikâhlı bayanlarına da “Kadın Efendi” denirdi.
Bizim lisan hengâmemizde işlenen hata, Türkçe’yi yalnız Türkiye topraklarında dokuz asır işlenmiş bir lisan olmaktan kopararak yoksul bırakmamızdır.
“Ne diye üzülüyorsunuz? Bir tek sözcük atıyor, yerine yenisini oturtuyoruz; bunda lisanın ne ziyânı var?” kelamı, birinci bakışta tehlikeli değildir, hatta saf Türkçe sevgimizi dayanaklar.
Ne var ki Türkçe, bir mecazlar ve cinaslar lisânıdır. Onda her sözün birçok mânâsı olmuş, her söz birçok diğer kelamla birleşerek, varlıklı bir mânâ âlemi, bir söz âilesi kurmuştur. Türkçeden, Türkçe yahut Türkçeleşmiş bir söz atmak çok sefer bir kabîle halkını toptan öldürmek kadar kabarık sayıda bir harcayıştır.
“Köşe” sözü de böyledir: Bu söz lisanımıza Fârisîden gelmişti. Aslı, Acemcede “gūşe” sesiyle söylenirdi. Lakin Türk halkı sözleri mânâlarına nazaran seslendirmeyi sever. “Güşe”, köşenin keskin dönemecini hiç de belirtemeyen, âdeta yuvarlak sesli bir söz… Sesi ile mânâsı uyuşamıyor. Bu sebeple halk lisanı, onu “köşe” sertliği içinde Türkçeleştirdi.
Sonra bu söz ile bir lisan ve mânâ âilesi yarattı: Köşe’yi, “baş”la birleştirerek, “köşe başı” terkîbini söyledi ve “baş köşe” diyerek odalarda, salonlarda büyüklere bir yer ayırdı. Onu “kapmak” mastarıyla birleştirerek “köşe kapmak, köşe kapmaca” oynamak tabirlerini yaptı; çekilmekle kaynaştırıp “bir köşeye çekilmesini bildi. Veyahut, “geçmek”le “kurulmak”la anlaştırarak, “köşeye geçmek”, “köşeye kurulmak” tabirlerini buldu.
“Köşede kalmak, köşede bucakta kalmak, köşede bucakta aramak”, akşamları meskene dönünce rahat ettiği konut bucağına benim köşem diyerekten ısınmak; şayet bu bir yazarsa, gazetesinin, her gün “kendi köşesinde” yazmak; birçok girift, yuvarlak yahut köşeli hâdiselere köşe penceresinden bakmak; bir büyük hükümdâra: “Dünyânın her köşesinde senin ismin var!” diye seslenmek, sonra Fârisîden gelmiştir diye köşe sözünü bir köşeye atmak; yerine “becek” veya “bükek” ya da “bükeç” üzere bir kelam oturtup uzun vakit bütün bunlarsız kalmak…
Bir gün, sokakta; “kandil gülleri!…” diye bağıran bir satıcı sesi duyar ve yollarda güller satılıyor zannederseniz, aldanırsınız, satılan, gül değil, kandil simitleri, kandil çörekleridir.
Sokakta bir satıcı “körpe bâdem” diye haykırır. Şayet siz, tâze bâdem çıkmış diye aldanır ve bâdem almak arzûsıyle kapıya yahut pencereye koşarsanız, göreceğiniz bâdem değil “salatalık”tır. Halk satıcısı, ona, körpeliğinden kinâye mi, “bâdem” demekten hoşlanır? Bunun tahminen daha ince bir sebebi vardır. Zira “salatalık” bu zerzevatın nâzik ismidir. Onun asıl ismini, sokaklarda “hıyar!” diye bağıra bağıra söylemeyi, satıcı elbette hoş bulmaz.
Satıcılıkta bu türlü “mecazlar” kullanış, Türk halk ticâretine şimdi maddeci batı reklâmcılığı girmeden önce, asırlarca yaşamış, yerli bir reklam zekâsıdır.
Küçük bir dikkat, bizim sokaklarımızda, bizim çarşılarımızdameyvelerin, sebzelerin ve daha kaç şeylerin ekseriyâ kendi adlarıyle satılmadığını gösterir:
“Kavak inciri”nin, satıcı lisânında ismi “yazılı kavak”tır.
Sergilerde “karpuz”lar neden “kurabiye” diye satılır? Karpuzla kurabiye ortasındaki ince benzerliği ve çok mânâlı ortak vasıfları, zeki Türk halkı, nasıl ve nereden bulur?
Armut’un reklam lisanındaki ismi, neden “tereyağı”dır? “Kavunları, ne diye bir isim söylemeden “bal kutuları” diye satarlar? Sokaklarda “çiy bal” sesleri, niye semâmıza dut mevsiminin geldiğini muştular?..
“Mustabey” ismi da tek başına bir armudun ismidir.
Yunanca “kastanon” sözü Türk kent Türkçesinde “kestâne” olmuştur.
Bütün öbür lisanlarda benzerleri olan bu hal bize şunu ispatlıyor ki örnek sözünün aslı olan orinag kelamı, Ermenicede güçlü bir söz âilesi teşkil etmiş ve bu lisanın temel sözlerinden biri olarak gelişmiştir.
Tıpkı sözün Türkçede örnek sesini alması ve: örneklik, örnek almak, örnek olmak, örneğini çıkarmak vb. üzere kullanışlarıyla Türkçeleşmesi, lisanımızın en yabancı bir kelimeyi bile nasıl ulusal bir ses ve söyleyiş içinde kendi sözü hâline getirdiğini gösterir.
Bu hâdise, yalnız Ermeniceden gelen bu söz için değil, bizim yıllardır müdafaasını yaptığımız, (Arapçadan, Acemceden, Yunanca, Latince ve diğer lisanlardan gelip hem ses hem mânâ bakımından) Türkçeleşmiş bütün sözler için böyledir.
“Bir lisanın kudreti, kendine, yabancı olan şeyleri atmakta değil, onları yutup hazmetmekte gösterir.”
Arapçada develere verilen çeşitli isimlerin zenginliği meşhurdur. Araplar, şiirde kullandıkları vezinlerini, nazım hallerini bile develere nazaran ayarlamışlardır: Arap arûzu, bir bakıma deve yürüyüşünden doğmuş; Arap şiirinde taştîr isimli bir nazım hali, ismini, dişi bir devenin dört göğsünden iki yandakileri bırakıp ortadakileri sağmak mânâsındaki bir sözden almıştır.
“İşte” bu çeşitten olarak, eski Türkçede” güzel”i söz eden sözlerin çokluğu dikkati çeker. Bunların, çok çeşitli hoşlukları belirtmesi, başlı başına bir lisan ve estetik hadisesidir.
Türkçeyi bilmek zannedildiği kadar kolay değildir.
Bu büyük lisânın hatta onun sanatkârı olan ve onu, lisan ve edebiyat hocası olarak okutanlar tarafından da çok dikkat edilmesi gereken birçok incelikleri vardır.
Bunlardan birisi, Türkçedeki “sinonim” (6) zenginliğidir.
Daha, kuruluşundan başlayarak bir “İmparatorluk dili” hâlinde geliştiğini bu sahîfelerde tekraren belirtip ispat ettiğimiz Türkçede bu zenginlik, tıpkı vakitte “ortak medeniyet” kurduğu milletlerin lisanlarından seçilmiş, en mânâlı sözlerin bolluğundandır.
Bir lisanın hoş kullanılması ve meselâ bir cümlede hattâ bir paragrafta ve bâzan daha büyük bir yazıda birebir sözün tekraren tekrarından doğacak monotonluğu önlemek için, mümkün olduğu kadar çok, “müterâdif kelime” kullanmak, her lisanda, her edebiyatta bir yazı kuralıdır.
Türkçeyi yoksullaştırmak için, adam yerine “kişi,” insan yerine “kişi,” zât yerine “kişi”, şahıs yerine “kişi” vb. dememizi isteyenlerin düştükleri dehşetli yanılgı çok yerde belirtilmiştir. “Hesap” yerine “aritmetik” demekte ısrâr edenlerin “hesap sormak, hesap görmek” üzere kelamlar yerine ne kullanacaklarını merak ettiğimizi evvelce biz de sormuş ve karşılık alamamıştık.
“Halbuki” Türkçede “sinonim” zenginliği, lisanın “zevki” hâline girmiş, Türkçenin dehâsı olmuş, Türk lisanının mîmârîsine işlenmiş, büyük bir “dil hâdisesi”dir.
Bu, daha Orta Asya Türkçesinde, Çinceden, Hindceden, Moğolca, Yunanca vb. üzere lisanlardan alınan sözlerin kullanılışında da bu türlü olmakla bir arada, özellikle İslâm medeniyeti çağlarında çok gelişmiş bir “dil zenginliği” ve bir “dil estetiği”dir.
Milletimizi bir lisan macerasına ve bir lisan anemisine sürüklemek bizi hiçbir ilimde hiçbir fende kelam sahibi olamayacak hale düşürmek demektir. Avrupâî inkılâplarını bizden senelerce sonra yapan Japonlara ibret gözüyle bakmamız yerinde olur:
Japonların, Avrupa medeniyetine girmeleri, bizim Tanzîmat inkılâbımızdan sonradır. Fazla olarak, Japonlar, Avrupalılarla bizim üzere çok eski asırlardan beri temas hâlinde değildiler. Orduları, bizim ordularımız üzere Viyana kapılarına dayanmış, Otranto’ya asker çıkarmış değildi. Devletleri, bizim devletimiz üzere, daha on yedinci, on sekizinci asırlarda, Batı medeniyetinin kimi kurumlarını kendi memleketlerinde de kurmak gereksiniminde hattâ bilgisinde değildi. Kısaca onlar, Avrupa’yı bizden çok, pek çok sonra tanımıştılar.
Böyle olduğu halde Japonya bugün Avrupa hattâ Amerika ile uzunluk ölçüşecek bir kültür ve teknik düzeyine ulaşmıştır. Bunun birinci sırrı lisan vâsıtasındadır. Japonlar, kendi Japoncalarıyla bu işi başaramayacaklarını; Avrupa medeniyetini anlamak, ona varmak, hele onunla yarışmak için Avrupa milletlerinin lisanları ölçüsünde varlıklı bir lisana sahip olmanın gereğini anlamışlardı. Bu işi bir anda yapamayacakları için, kültür lisanı olarak İngilizceyi öğrenmekten öteki deva bulamadılar. Bu ortada, birçok Avrupalı kelimeyi “Japoncalaştırarak”, uydurmacılığa sapmaksızın, kendi ulusal lisanlarını de varlıklı lisanlar düzeyine çıkardılar. Bunun Japonya için feyizli sonucu meydandadır.
Ancak burada şu hakîkat de belirtilmelidir ki Türk milleti, öbür milletlerin lisan ve kültür düzeylerine ulaşmak için, bir öteki milletin lisânını, bir kere daha kültür lisanı olarak kabul etme mâcerâsına sürüklenemez. Türkler bu işi daha XI. asırda yapmışlar ve ilim lisanı olarak Arapçayı, edebiyat lisanı olarak da Fârisîyi kullanmışlardı. O kadar ki, asırlarca, Gazneliler ve Selçuklular devranında, Türkçe eser verememişlerdi. Türk âlimleri Arapça, Türk şairleri Farsça yazmışlar, bu yüzden bu lisanlara büyük hizmetimiz olmuştu. Kendi lisanımız ve ulusal kültürümüz ismine büyük kayıp olan bu hareketin tek yararı, bizim, yeniden lisan vâsıtasıyle İslâm dünyâsına ve İslâm medeniyetine hâkim olmamızdır.
Türkçe, Türkiye’de yalnız Arapça ve Acemce ile değil, birebir vakitte Rumca, İtalyanca ve Ermenice üzere yerli lisanlarla de çaba etmiş ve bu savaşlarından muzaffer çıkmıştır. O kadar ki bu lisan Türkçe olarak yaşama hakkını bu türlü meydan savaşlarında kazanmış bir gāzi lisandır.
Türkçeye girecek yeni sözleri, Türkçe köklerden yaparak, Türkçeyi bir ulusal lisan olarak zenginleştirmek, öbür taraftan ilim lisanımıza ilişkin tabirleri, bütün yeni sözler üzere, Türkçenin zevkine estetiğine, mûsikîsine nazaran, kesinlikle hoş ve milletçe benimsenir sözler hâlinde ulusallaştırmak, Türk lisanı çalışmalarının sapmak bilmez gayesi olmalıdır.
Bugün Türkiye’de lisan dâvâsı bir “edebiyat ve konuşma dili” dâvâsı değil, yalnızca okullarda okutulacak ilimlerin “Türkçe terimlerle” okutulmasını sağlayacak bir “terim” dâvâsıdır. “İlim dilimizi” zengileştirecek bu Türkçe tabirlerdir ki, Türk halkı tarafından sevilecek, cana yakın bulunacak, o kadar ki ilim ve tefekkür lisanımızdan edebiyat ve konuşma lisanımıza, sevilerek sızacak bu sözler, lisanımızı her bakımdan “zenginleştirecektir”.
Dünya edebiyatında “kafiyeyi, hele “cinaslı kāfiye”’yi (8) îcâd eden birinci lisan olarak Türkçe, bir mecazlar ve cinaslar lisânıdır. Bir kelimeyi türlü mânâlarda kullanmak zevki, Türkçenin dehâsını teşkil eden çizgilerdendir.
Türkçe, târihin hiçbir devranında, çağdaş medeniyet lisanlarıyla yarışacak bir söz zenginliğine sahip olmamıştır. Ama rastgele bir kelimeyi birden fazla mânâda kullanmak yoluyla bu sayı farkını ustalıkla telâfi etmiştir. Şu demek ki, Türkçede söz sayısı az ancak sözlerde mânâ sayısı, lisanda bir saltanat kuracak ölçüde, fazladır. Türkçe bir taraftan bu inceliğiyle, öteki taraftan cümlelerinin eşsiz üstün ve çeşitli mîmârîsiyle, merâmını ustalıkla tabir etmiştir.
Fuzûlî’nin şiirlerinde Türkçe “düşmek” sözünün elliye yakın mânâda kullanıldığı tespit edilmiştir.
İşte Türk Milleti, sözlerini bir mücevher üzere sürece sanatını yalnız Türkçe sözlere değil, Türkçeleşmiş sözlere de tatbik ederek, onları da çok mânâlı sözler hâlinde millileştirmiştir.
Meselâ Türkçede yalnız “siyah renk” manasına gelen “kara” sözünün, aldığı ekler ve birleştiği sözlerle, lisanımızda 200’den fazla mânâ ve tabir yaratmış bir söz saltanatı vardır.
Yine Türkçede mesela, “gönül” sözü: “kalb, yürek, yüreğin mânevî varlığı, his, his, etki, sevgi, aşk, ibtilâ, istek, dilek, heves, hüzün, kaygı, râzı oluş, cüret, fedakârlık, ahlâk, tabîat, hatır, mîde” vb. üzere birçok mânâlarda kullanılarak, bir “birleşik kelime” saltanatı içinde yaşar.
Gönüllü, gönülsüz, gönülsüzlük, gönlünce, gönüllenmek, üzere biçimlerden öbür: “Gönül almak, gönül vermek, gönül çekmek, gönül açmak, gönlü olmak, gönlü olmamak, gönlü kalmak, gönül kırmak, gönlü bulunmak, gönlü güzel olmak, gönlü ihtiyarlamak, gönül açıklığı, gönül ferahlılığı, gönül cümbüşü, gönül bolluğu, iki gönül bir olmak, gönül darlığı, gönül güzelliği, gönlünü etmek, gönlü hoş, gönülden vermek, gönülden kopmak, gönlü kara, gönül büyüklüğü, gönül zenginliği, ah bu gönül bu gönül, gönül ezilmek…” üzere daha birçok mânâ ve tabir incelikleri içinde kullanılır.
Demek ki, Türkçeden, Allah esirgesin, bir “gönül” sözü atılacak olsa, onunla birlikte ne mânâlar, ne incelikler, ne tabirler gidermiş…
İşte Türk milleti, bizim “Türkçeleşmiş” dediğimiz sözleri de bu türlü bir mânâ zenginliği içinde benimsemiştir. Meselâ Türkçeye Latinceden gelmiş “sabun” sözü yahut Yunanca’dan gelmiş “fener” sözü, lisânımızda bu türlü varlıklı söz âileleri içinde yaşar.
Ben de yıllardır “açık” sözünün ne çok manası olduğu konusunda Türkçeye hayranlık duyarım örneğin.. Açık kapı, aramız açık, açık üniversite, bütçe açığı, bu çay çok açık, işgücü açığı, hava çok açık, önümüz açık… Bir “açık” sözcüğünü kaldırın ne kadar zorlanırız..
Evet okuduk, öğrendik; lisanın musikisi içinde raks edip eğlendik. Her daim yaptığımız üzere geçmişe hasret duyduk. Lakin artık gerçeklere dönersek; çok sular aktı köprülerin altından ve çok vakit geçti üzerimizden, artık eskiye dönmek değil hızla akan vakitte değişen dünyada artta kalmamak değil öne geçmek olmalı arzumuz…
Ana lisanımız hoş Türkçemiz ve imlası için ne yapabiliriz, ne yapmalıyız bu dijital ve toplumsal medya çağında? Nasıl sevdireceğiz, tutunduracağız ve kullandıracağız hoş Türkçemizi Z kuşağınca?
Kesinlikle tam, yanlışsız, uzun, imlasız yazın; büyük harf, özel isim, de/da farklı yazılır filan diyerek değil!
Tam aksine, hani işinin ehli “kaldırım mühendisleri” insanların tercihi ile aşındırdıkları patikaları döşeyerek yol yaparlar ya, trendlerin, gençlerin peşi sıra lisanı, imlayı, daha mühimi anlayışımızı ileriye taşımalıyız, diyorum ben. Haydi kolay gelsin!
Aslen Trabzon’un esaslı ailelerinden biri olan Alemdarzâdeler’den Nihad Sâmi, 1907 yılında İstanbul’un Fatih semtinde doğdu.
Türk edebiyatında bir edebiyat tarihçisi, münekkit (eleştirmen) ve fikir adamı olarak yerini alan Nihad Sâmi Banarlı, gençliğe ulusal şuûru aşılayan kitapları, dersleri, konferansları ile yol gösterici olan bir rehber hocaydı. Yaşayan hoş Türkçe’nin hayrânı ve savunucusu olarak uydurmacılık ve tasfiyecilik akımlarına karşı ömrünün sonuna kadar çaba etti.